Viết tiểu thuyết là quá trình chậm rãi, cần nhiều suy ngẫm và gắn liền với những trăn trở về thân phận, cảm xúc, ký ức cùng vô số tầng ý nghĩa mà tác giả gửi gắm vào từng câu chữ. Thế nhưng, trong bối cảnh trí tuệ nhân tạo bùng nổ và len lỏi vào mọi lĩnh vực sáng tạo, những giá trị vốn tưởng chừng không thể bị máy móc thay thế nay lại đang đứng trước nguy cơ bị cuốn phăng chỉ trong vài năm ngắn ngủi.

Một báo cáo mới công bố của Trung tâm Công nghệ và Dân chủ Minderoo thuộc Đại học Cambridge đã làm dấy lên làn sóng lo lắng trong giới văn chương tại Anh và nhiều quốc gia khác. Trong số gần 400 tiểu thuyết gia được khảo sát, gần 40 phần trăm cho biết thu nhập của họ đã giảm đáng kể do sự xuất hiện của AI trong ngành xuất bản. 

Đáng chú ý hơn, hơn một nửa số người tham gia tin rằng trí tuệ nhân tạo sẽ sớm thay thế hoàn toàn công việc của họ trong tương lai không xa. Đây được xem là lời cảnh báo nghiêm trọng về những rủi ro mà công nghệ có thể mang đến cho nghề viết, vốn đã không hề dễ sống ngay cả trong thời kỳ không có AI.

Trong nhiều năm, các mô hình ngôn ngữ đã sử dụng dữ liệu từ vô số nguồn để học cách viết giống con người và thể hiện cảm xúc như người thật. Đối với giới văn chương, điều này đồng nghĩa với việc hàng triệu cuốn sách, từ những tác phẩm văn học kinh điển đến những tiểu thuyết đương đại mới xuất bản, có thể đã bị thu thập và đưa vào kho dữ liệu mà không có bất kỳ sự đồng thuận nào từ tác giả. 

Theo báo cáo, 59 phần trăm tiểu thuyết gia Anh biết rằng tác phẩm của họ đã bị dùng để huấn luyện AI, nhưng 99 phần trăm không hề cấp phép cho việc này và 100 phần trăm chưa từng nhận được bất kỳ khoản thù lao nào.

Một nhà văn trả lời phỏng vấn đã nói thẳng rằng những công ty công nghệ đang đánh cắp chất xám của họ để tạo ra công cụ cạnh tranh trực tiếp với chính họ. Điều này không chỉ vi phạm bản quyền mà còn đẩy người sáng tạo vào thế phải đối đầu với chính những thứ được tạo ra từ công sức suốt nhiều năm của mình.

Trong khi đó, thu nhập của các tác giả lại đang giảm sút nghiêm trọng. Tại Anh, mức thu nhập trung bình của một tiểu thuyết gia vào năm 2022 thậm chí thấp hơn mức lương tối thiểu, khiến nhiều người viết phải làm thêm các công việc như viết quảng cáo, biên tập hay dịch thuật để duy trì cuộc sống. 

Trớ trêu thay, chính những công việc phụ này cũng đang dần bị AI thay thế. Khi nền tảng âm nhạc từng bị tràn ngập các bài hát tạo ra bởi máy tính, thì giờ đây thị trường sách trên Amazon và nhiều nền tảng khác cũng đang chứng kiến làn sóng xuất bản ồ ạt những cuốn sách do AI viết mà không hề bị kiểm soát.

Tiến sĩ Clementine Collett, tác giả của báo cáo, cho biết nhiều tiểu thuyết gia lo ngại rằng các mô hình ngôn ngữ lớn được đào tạo từ lượng dữ liệu văn học khổng lồ sẽ khiến giá trị của tác phẩm văn chương do con người sáng tạo bị giảm sút. Các công ty AI thì đang không ngừng tung ra những công cụ hỗ trợ viết lách, từ ứng dụng động não, tạo ý tưởng cho đến phần mềm có thể viết cả một cuốn tiểu thuyết trọn vẹn hoặc hỗ trợ quy trình xuất bản tự động. 

Điều này khiến giới viết văn không chỉ lo mất thu nhập mà còn lo sân chơi của họ sẽ biến thành nơi đầy rẫy các tác phẩm thiếu chiều sâu, được tạo ra chỉ trong vài phút.

Báo cáo của Cambridge mô tả bức tranh tương lai của ngành viết như một thị trường hai tầng. Ở tầng cao nhất, các tiểu thuyết văn học nghiêm túc vẫn sẽ tồn tại như một mặt hàng xa xỉ, tương tự như cách đĩa than được yêu thích bởi những người mê âm nhạc. 

Tuy nhiên, phần lớn tác phẩm phổ thông, vốn là nguồn thu nhập chính của nhiều nhà văn, sẽ bị AI lấn át. Các giọng đọc sách nói cũng đang bị mô phỏng hoặc thay thế hoàn toàn bằng giọng tổng hợp, khiến những người làm công việc thuyết minh audiobook đứng trước nguy cơ thất nghiệp hàng loạt.

Nhưng điều khiến các nhà văn đau lòng hơn cả vấn đề kinh tế chính là sự phai nhạt trong tính nhân văn của văn học. Nhiều người cho rằng văn bản do AI tạo ra dù có thể đánh lừa người đọc trong một số trường hợp nhưng vẫn thiếu cảm xúc cá nhân và sự tinh tế trong trải nghiệm sống mà chỉ con người mới có thể mang lại. 

AI học từ những mẫu có sẵn và tạo ra lối viết trung bình về mặt thống kê, dẫn đến văn phong nhạt nhẽo và lặp lại. Một số nhà văn còn gọi tên cụm từ mà họ cho là đặc trưng của AI, như tapestry hay delve, xuất hiện với tần suất dày đặc đến mức gây khó chịu.

Dẫu vậy, báo cáo cũng chỉ ra rằng vấn đề này không mang tính đặc thù của Anh, bởi vì hầu hết quốc gia hiện nay đều chia sẻ thách thức tương tự trong ngành sáng tạo. Từ châu Âu đến Mỹ hay châu Á, giới văn học đang đứng trước làn sóng công nghệ mạnh mẽ và khó đoán định, buộc họ phải liên tục thích nghi để tồn tại.

Vậy đâu là lối thoát. Một số chuyên gia cho rằng điều cần thiết nhất hiện nay là siết chặt quy định về quyền sở hữu trí tuệ trong kỷ nguyên AI. Mô hình opt out, cho phép người sáng tạo yêu cầu không sử dụng tác phẩm của mình trong dữ liệu AI, bị nhiều người chỉ trích vì đặt gánh nặng bảo vệ bản quyền lên chính tác giả. 

Điện Thoại Di Động Honor X6c 6GB + 128GB/256GB - Pin 5300mAh NFC - Camer

Nhiều nhà văn cho rằng chính phủ cần đưa ra yêu cầu minh bạch dữ liệu đào tạo đối với các công ty AI, đồng thời bắt buộc họ phải xin phép và trả thù lao nếu muốn sử dụng tác phẩm của người khác.

Tiến sĩ Collett cho biết luật bản quyền cần được sửa đổi để phù hợp với thời đại mới, và việc trả tiền cho tác giả là điều hoàn toàn công bằng. Chỉ khi người sáng tạo được bảo vệ và được trả công xứng đáng thì ngành văn học mới có thể phát triển bền vững trong tương lai.

Ngành kể chuyện, vốn là một phần không thể thiếu của đời sống tinh thần nhân loại, đang đứng trước ngã rẽ lớn. Để bảo vệ sự độc đáo và chiều sâu cảm xúc mà văn chương mang lại, nhiều người cho rằng cần hỗ trợ các nhà văn độc lập, tăng đầu tư cho xuất bản truyền thống và giữ lại những không gian sáng tạo không có sự can thiệp của AI. 

Tuy nhiên, liệu các chính phủ và doanh nghiệp có thực sự lắng nghe tiếng nói của giới sáng tạo hay không lại là câu hỏi vẫn chưa có câu trả lời rõ ràng.